Vechten tegen de vape-verleiding

In een toilettenblok op de verdieping van het Laurens Lyceum in Rotterdam-Hillegersberg hangt een detector, formaat uit de kluiten gewassen rookmelder. Als hier iemand ongestoord denkt te vapen, snuift de detector mee. Het alarmsignaal gaat af, een rode led springt aan en iedere passerende leraar of conciërge weet wat er moet gebeuren: de vape in beslag nemen.

“Leerlingen hadden razendsnel door dat ze op dit toilet niet meer kunnen vapen”, zegt directeur bedrijfsvoering Erik van Hoogteijlingen. Tot de zomervakantie kon dat nog wel stiekem op een van de elf andere toiletblokken, maar met een investering van 1500 euro per stuk denkt het Laurens daar een eind aan te maken. “Er werd nooit gerookt op de toiletten, maar vapen is zo veel gemakkelijker en sneller. Sinds het verbod op smaakjes hebben we er meer last van in de school.” Want onder de toonbank en via Snapchat zijn de smaakjes nog altijd verkrijgbaar. En dan ruikt het op de toiletten ineens naar vanille en watermeloen.

Teamleider Sebastiaan Willems en conciërge Bart van Wijngaarden van het Laurens Lyceum testen de vapedetector op het toilet van het Laurens Lyceum in Rotterdam-Hillegersberg.

Met de slogan ‘vapen maakt van je brein een trage wifi’ wijst het Laurens (havo, vwo, gymnasium) de leerlingen op de gevaren. Voor ouders is een thema-avond gehouden en in de schoolregels staat na de zomer dat vapes het gebouw niet meer in mogen. Rector Dick Middelhoek: “Heb je er toch één? Dan mag je hem inleveren. Je ouders kunnen hem op komen halen. We weten dat de meeste ouders dat niet willen.”

Het is een stille maandagmiddag, de week van de herkansingen. Van vapende leerlingen geen spoor, die hangen elders of zitten thuis te blokken. Bij de personeelsingang staat rond een peukentegel in de stoep, net buiten het schoolterrein, wel personeel te roken. De rokers hebben hun antwoord klaar, mocht een leerling daar iets van zeggen: maak vooral betere keuzes dan de inmiddels verslaafde volwassenen.

Dodelijke rokersziekten

Wie nu nog denkt dat de vape of e-sigaret minder slecht is dan een peuk nicotine, heeft verontrustende informatie genegeerd. Vapes zijn sneller verslavend en gebruikers krijgen makkelijk meer binnen dan door tabaksproducten. “Pubers kunnen dat weten, maar ze zijn er niet zo vatbaar voor”, zegt longarts en ouder Marjolijn van der Schoot. “Ik heb als puber ook sigaretten geprobeerd terwijl ik wist dat het niet goed voor me was. Maar ik schrok enorm toen mijn dochter vapes had gebruikt terwijl zij altijd fel anti-roken was.”

Vapes zijn sneller verslavend en gebruikers krijgen makkelijk meer nicotine binnen

Via het project ‘Vapen jouw keuze’ bezoekt longarts Van der Schoot sindsdien meerdere keren per jaar scholen om leerlingen en ouders te informeren. Dat begint al in groep 8, om kinderen weerbaar te maken tegen de groepsdruk. Centrale boodschap: de tabaksindustrie heeft vapes ontwikkeld om jongeren verslaafd te maken. Nieuwe klanten zijn nodig, want rokersziekten kosten jaarlijks 20 duizend Nederlanders het leven. “Voor dat onrecht zijn pubers vatbaar. Of voor de last op het milieu, want veel gebruikte vapes eindigen in de bosjes, echt niet in de milieustraat.”

Voorlopig ligt de tabaksindustrie voor, blijkt uit de Scholierenmonitor 2023 van het Trimbos-instituut. Vapen is onder jongeren nog populairder dan roken: een kwart heeft het geprobeerd, 4 procent doet het dagelijks. Bij roken heeft 16 procent ooit gerookt, 2 procent doet het dagelijks. Het vape-gebruik is opvallend hoog, vindt onderzoeker middelenpreventie jeugd Heike Garritsen.

Voorlopig ligt de tabaksindustrie voor

Geschorst of verwijderd

Scholen zijn sinds 2020 verplicht hun terrein rookvrij te houden. De opkomst van de vape heeft dat moeilijker gemaakt, al is er voor de wet geen verschil tussen roken en vapen. Binnenshuis en op het plein een verbod handhaven is nog wel te doen, maar wat kunnen scholen ondernemen tegen vapen en roken in de directe omgeving?

Gewoon proberen. In de schoolgids van het Griftland College (mavo, havo, vwo) in Soest staan strenge regels: ‘Vapen en/of het in bezit hebben en/of het gebruik van alcohol of drugs in (de directe nabijheid van) de school is verboden. Ook het voor een andere leerling meebrengen van alcohol of drugs, met of zonder de bedoeling om winst te maken, is verboden. Wie zich niet houdt aan deze regel kan worden geschorst en/of van school worden verwijderd.’

Gebeurt dat ook? De rector heeft geen tijd voor een gesprek. De vraag over de handhaving in Soest blijft onbeantwoord.
Bij de Vrije School in Den Haag heeft rector van Dijken overwogen betrapte leerlingen naar huis te sturen, maar dat vonden zijn leraren te ver gaan. Op advies van Vapen jouw keuze geldt sinds de zomervakantie een verbod van 8 tot 17 uur. Tijdens de pauzes surveilleren leraren en conciërges ook in de omliggende buurt rond het kleine schoolplein. “Als je betrapt wordt, lever je je spullen in. Pas als een leerling daar niet aan meewerkt, nemen we contact op met thuis.”

Rector Eelke van Dijken heeft overwogen betrapte leerlingen naar huis te sturen

Draagvlak is essentieel voor dit soort maatregelen, dus Van Dijken heeft uitgebreid overlegd met panels van leerlingen en leraren, en met de medezeggenschap. “Van de leerlingenraad kreeg ik terug dat het innamebeleid ze veel geld gaat kosten, omdat ouders echt geen vapes of sigaretten op komen halen.” De gedoogplek voor leraren bij een buurtbewoner is vervallen. Verslaafde collega’s hebben beloofd dat ze hun rookpauze buiten het zicht nemen tijdens een wandeling. Ook als het regent.

Bij het Da Vinci College (mbo) in Gorinchem claimt docent maatschappijleer en burgerschapskunde Hans van der Meer voluit succes van de rookvrije zone die zes scholen en een sporthal in 2022 gezamenlijk hebben ingesteld. “Alle structuur en aandacht helpt. We weten dat 30 tot 40 procent van de rokers begint op het schoolplein. Hier niet meer.”

Als je betrapt wordt, lever je je spullen in

De Gorinchemse scholen zijn baas op een groot terrein: in hun gebied De Hoefslag staan geen woningen of winkels. Rookt er dan niemand meer? Van der Meer: “Natuurlijk wordt er gezondigd, ook door leraren.” Strikte handhaving is niet aan de orde, eindeloos inpraten op leerlingen wel. Hij is dan ook dolblij met het campagnefilmpje waarin bestsellerauteur Kluun de vloer aanveegt met de tabaksindustrie, te zien in bioscopen en sociale media. En omdat verslaafde rokers niet geholpen zijn met strenge verwijten, zijn er in de buitenlucht vier gedoogplekken ingericht met zand en rioolbuizen. “Wil je roken, dan moet je verder lopen. In een korte pauze haal je het niet. Ik hoor van collega’s dat het werkt.”

“Wij begrijpen niet waarom de vape in Nederland is toegestaan”, zegt rector Dick Middelhoek van het Laurens Lyceum.

Afschrikwekkende boetes

Aan de andere kant van het spectrum kiest het Ichthus College (vmb, havo, vwo) in Veenendaal voor een gedoogplek voor 16-plus vlakbij het schoolplein. Leerlingen moeten met toestemming van hun ouders een pasje kopen en dit zichtbaar dragen. Staatssecretaris Vincent Karremans vindt dat maar niks, blijkt uit antwoord op Kamervragen, maar directeur Jaap van Dam hoopt met steun van de gemeente toch door te kunnen gaan. “Want anders drijft de wet het roken de wijk in. Sinds we dit doen, kregen we geen klachten meer.”

Handhaving van het wettelijke rookverbod ligt bij de inspectie NVWA, die ook boetes uitdeelt aan winkeliers bij verkoop aan minderjarigen. Ichthus kan op een bezoek rekenen en de NVWA is streng, ondervonden eerder al de universiteiten. Hoe uitgestrekt hun campussen ook zijn, ze moeten volledig rookvrij worden gehouden. De Universiteit van Amsterdam en Universiteit Utrecht kregen boetes van 1500 euro omdat buiten rokende studenten waren gezien.

Dat valt niet volledig te handhaven, argumenteerden de UvA en UU bij de rechter, eind juni. Borden, waarschuwingen en toezicht kunnen een gebied van vele hectares onmogelijk rookvrij maken. Gedoogplekken maakten het rookgedrag in het verleden beheersbaar, maar dat mag niet meer. De instellingen vinden dat ze moeten worden beoordeeld op hun inspanningen, niet op het resultaat. Handhaving moet gebeuren op basis van de tekst van de wet, zette de NVWA-vertegenwoordiger daar tegenover. De uitspraak van de rechtbank steunt dit: in de buurt van de gebouwen moet strikt gehandhaafd worden. Als inspecteurs een half uur lang studenten ongestoord zien roken blijft het boetes regenen.