De fijne verstoring die AI heet

“Je kunt een leerling niet meer thuis een essay laten schrijven”, stelt Barend Last zonder omhaal. “Dat is gewoon geen valide toetsvorm meer.” In het onderwijs slaat de komst van kunstmatige intelligentie in als een bom. Want ja, leerlingen konden al knippen en plakken van Google, of hun moeder vragen het huiswerk te doen, maar taalmodellen zoals ChatGPT of Copilot combineren het beste van beide. 

Last, zelf leraar, onderwijskundige en schrijver, spreekt over AI als een ‘systeemtechnologie’. “AI is geen digibord. Het is geen leuke tool. Het is een systeemtechnologie, zoals de benzinemotor dat was of het internet. Het ontwricht hele markten en sectoren.”  “Weet je nog hoe we 25 jaar geleden videobanden huurden in een videotheek en die dan na het weekend terugbrachten? Door de komst van internet bestaan videotheken niet meer. Net zoals door de komst van de benzinemotor de meeste paarden en hun stallen uit het straatbeeld zijn verdwenen.”

Volgens Last werkt AI in het onderwijs door op drie fronten:
1.   Onderwijs wordt verstoord door AI, met name op het vlak van toetsing en validiteit.
2.   Onderwijs over AI: leerlingen moeten leren omgaan met kunstmatige intelligentie als onderdeel van digitale geletterdheid.
3.   Onderwijs mét AI: als tool voor docenten, bijvoorbeeld in voorbereiding of differentiatie.

Dat die verstoring het grootst is in het voortgezet onderwijs is geen toeval, aldus Last. “We toetsen daar veel en vaak summatief. Zelfs een reflectieverslag krijgt een cijfer. Het idee dat alles meetbaar moet zijn, zit diep in het dna van de middelbare school.” Leraren kampen met vragen en frustraties: hoe toets je nog eerlijk? Hoe ga je om met leerlingen die ChatGPT gebruiken voor hun huiswerk?

Je kunt een leerling niet meer thuis een essay laten schrijven

Last ziet in de praktijk een spectrum aan reacties. “Sommige leraren geven dan direct een onvoldoende, anderen passen de opdracht aan of gaan in gesprek. En dan kom je prachtige, creatieve oplossingen tegen. Zoals een docent Engels die zijn leerlingen vroeg AI te gebruiken en daarna samen reflecteerde op wat het opleverde.”

Daarin schuilt volgens Last de kern: niet weren, maar samen onderzoeken. “Een leerling zei na verloop van tijd: Meester, ik merk dat ik er lui van word. Ik ga het niet meer gebruiken. Dan heb je door de veilige confrontatie met technologie iets bereikt.” Op scholen waar al gewerkt wordt met formatief evalueren of projectonderwijs, ziet Last sowieso minder dreiging door AI “Daar denken leraren vooral in kansen. Ze zijn al losgekomen van het idee van leren = toetsen = cijfers.”

Digital native bestaat niet

Volgens Last is AI zelfs een fijne verstoring. Het dwingt het onderwijs om terug te gaan naar de essentie: wat willen we leerlingen écht leren? En wat is een passende manier om dat te toetsen? Neem het profielwerkstuk. Last: “De vraag is: is het schrijven van dat werkstuk het doel, of een middel? Als het gaat om het ontwikkelen van expertise, dan zijn er veel meer manieren om dat te laten zien dan een geschreven verslag. Presentatie, dialoog, portfolio - allemaal rijke vormen.”

In Nederland heeft vrijwel elke school laptops of tablets. De leerlingvolgsystemen zijn uitvoerig ingericht. En ook randvoorwaarden zoals de wifi-verbinding zijn in vergelijking met andere landen vaak goed. Maar tegelijk is de digitale geletterdheid van Nederlanders ondermaats. “We scoren onder het Oeso-gemiddelde, zowel bij kinderen als volwassenen. De mythe van de ‘digital native’ moeten we echt loslaten. We hebben de middelen, maar we missen vaardigheden en visie. Dat baart me wel zorgen.”

We leiden kinderen op met verouderde curricula 

Het probleem begint volgens Last bij de opleiding van leraren zelf. “Ik spreek pabostudenten die nog steeds amper onderwijs in digitale geletterdheid krijgen. We leiden kinderen op met verouderde curricula - al is digitale geletterdheid gelukkig een basisvaardigheid geworden met eigen kerndoelen. Maar nog steeds komen jongeren, of zij-instromers, op lerarenopleidingen waar nauwelijks aandacht is voor slimme technologie of digitale geletterdheid. Vind je het gek dat die transitie stokt?”

In april kopt nieuwsorganisatie NOS nog ‘Middelbare scholen passen schoolopdrachten aan om AI-gebruik tegen te gaan’. Last pleit voor een radicalere benadering. “Liever zie ik dat digitale geletterdheid veel breder wordt geïntegreerd. En dat we afstappen van de doorgeschoten toetsgekte", vertelt hij. “We hebben leesplezier kapotgemaakt met begrijpend lezen. Nu dreigen we hetzelfde te doen met digitale geletterdheid: we maken het instrumenteel, los van de belevingswereld van kinderen. Terwijl motivatie juist daar begint.”

Last noemt het ‘digi-plezier’: de vreugde van digitale ontdekking, spel en communicatie. “En paradoxaal genoeg doen we er nu alles aan om dat te blokkeren: smartphones verbannen, schermtijd beperken, AI verbieden.” Al begrijpt hij het dilemma van docenten: de smartphone of laptop brengt zoveel afleiding dat er nauwelijks meer aandacht is voor de lesstof. “Maar geef dan een les over taalcomputers, artificial intelligence of de chatbot van Snapchat.” Dat hoeft niet per se vorm te krijgen middels digitale apparaten in de klas, denkt Last. “Laat ChatGPT schrijven in de stijl van Ilja Leonard Pfeijffer en heb het dan met elkaar over kwaliteitsbesef. Ik moet altijd denken aan een quote van de Annie M.G. Schmidt. Zij zei: ‘Als je een goede schrijver wil worden, moet je vooral veel slechte teksten lezen’.”

Last ziet het docentschap als een beroep dat voortdurend van vorm verandert. “Elke technologische vernieuwing - van papier tot podcast - vraagt iets anders van de leraar.” En met AI wordt die rol nog complexer. Last: “Je bent dan niet alleen ontwerper van opdrachten en motivator, maar ook ethicus en filosoof. Niet elke leraar zal die transitie kunnen maken.”

De kern van onderwijs blijft betekenisvolle interactie

Volgens Last bevinden we ons nu in een ‘liminale fase’, een overgangsperiode waarin het oude afbrokkelt en het nieuwe nog vorm moet krijgen. “En dat roept onzekerheid op. Dat moeten we omarmen.” Want onzekerheid biedt ook kansen. In plaats van leerlingen te straffen voor AI-gebruik, is de dialoog vruchtbaarder, denkt Last. “Wat doet AI met je, emotioneel en zintuiglijk? Wat levert het op, wat ondermijnt het?” 

Onderwijs blijft in de kern een sociaal proces, stelt Last. “Gepersonaliseerd leren klinkt mooi, maar als je het doortrekt tot in het extreme, kun je een kind een tablet geven en zeggen: Succes ermee. Dat is geen goed onderwijs.” Wellicht is dat geruststellend. Last: “De kern van onderwijs blijft betekenisvolle interactie. Je hoeft niet tegen de leerlingen te praten. Praat met ze.”