Nijmeegse rector José Sanders pleit voor radicale openheid

Tekst Bea Ros - redactie WO&O Magazine - 4 september 2025 - 8 Minuten om te lezen

José Sanders: “De situatie in de VS maakt duidelijk dat we als instituut kwetsbaarder zijn dan we dachten.” Foto: Duncan de Fey

De Nijmeegse rector magnificus José Sanders zei het begin dit jaar al in haar nieuwjaarsrede: 'Universiteiten worden meer dan voorheen uitgedaagd om te verduidelijken waar ze voor staan.' En een half jaar eerder, bij de opening van het academisch jaar, gaf ze wetenschappers de opdracht mee ‘hoeders van de waarheid te zijn’.

Academische vrijheid is het fundament voor het functioneren van onze op kennis gestoelde samenleving en economie

De tijden zijn dus inmiddels zo dat we deze dingen weer hardop moeten zeggen. Het nut van universiteiten is niet meer voor iedereen in de samenleving vanzelfsprekend. Om die reden schreven de rectoren van alle Nederlandse universiteiten begin juni een open brief, waarin ze opkomen voor de academische vrijheid. “We wilden duidelijk maken dat met die vrijheid iets heel essentieels is. Ze is het fundament voor het functioneren van onze op kennis gestoelde samenleving en economie. Het vermeerderen en delen van kennis is een motor die je niet zomaar stil kunt zetten of waarvan je kunt kan zeggen ‘gaan jullie maar even die kant op, want dat bevalt mij beter’. Tegelijkertijd hebben we duidelijk gemaakt dat academische vrijheid samengaat met een grote verantwoordelijkheid. We moeten de vooruitgeschoven positie die we als universiteit traditiegetrouw hebben, ook waarmaken. We hebben de plicht om duidelijk te maken waarom die academische vrijheid relevant is voor de samenleving die ons draagt en betaalt.”

Polarisatie

Die relevantie - en daarmee de academische vrijheid - ligt onder vuur. Sanders verwijst naar de toenemende sturing naar toegepaste onderzoeksvragen door Nederlandse en Europese fondsverstrekkers. Verder bemoeit de overheid zich in toenemende mate met wat er binnen de universiteit gebeurt: aanpassen van de taal van opleidingen (Nederlands in plaats van Engels), screenen van medewerkers en studenten bij ‘gevoelige kennis’ en afremmen van internationalisering.

Op onze campussen betwisten mensen elkaar de vrijheid om dingen te zeggen

Daarnaast is er een bedreiging van binnenuit. “Op onze campussen betwisten mensen elkaar de vrijheid om dingen te zeggen, of willen ze juist dat de ander iets gaat zeggen”, vertelt Sanders. Gevraagd naar hoe bijvoorbeeld de genocide in Gaza de gemoederen beïnvloedt, antwoordt ze: “Er is weinig debat of dialoog meer, maar vooral polarisatie. Mensen vragen zich af of ze nog wel alles kunnen zeggen. Of denken: laat ik mijn mond maar houden. Zo ontstaat zelfcensuur. Als bestuurder voel ik me verantwoordelijk om het open gesprek mogelijk te blijven maken, maar dat staat best wel onder druk.”

Niet de onderbuik, maar de rede moet regeren

Die open blik hoort bij een academische houding waarin niet de onderbuik, maar de rede regeert. Studenten zijn bezig die houding te verwerven, maar medewerkers moeten die voorleven, stelt Sanders. “Hun verantwoordelijkheid gaat verder dan ‘je moet elkaar respecteren in het debat’. Het hoort bij je academische professionaliteit om te kunnen omgaan met en ruimte te bieden aan diverse perspectieven. Zeker in een onderwijssituatie, waarin studenten van jou moeten leren én door jou beoordeeld worden.”

Kennis is voortdurend in beweging, dat hoort bij de universiteit

Een wetenschapper mag als persoon best activistisch zijn. “Ik begrijp de enorme maatschappelijke bewogenheid van sommigen en de behoefte van daaruit te handelen. Maar binnen de setting van het onderwijs ben je gebonden aan professionele grenzen. Dan moet je als academische professional terughoudend zijn en bereid om openheid te betrachten naar andere standpunten en vragen van studenten.” En ja, soms schiet dat door. Dan eisen studenten bijvoorbeeld dat er alleen literatuur van antikoloniale wetenschappers aan bod komt of dat naast de evolutietheorie ook het scheppingsverhaal wordt behandeld. “Daar hoef je zeker niet altijd in mee te gaan, maar belangrijk is dat we ook daarover het gesprek voeren. Kennis is voortdurend in beweging, dat hoort bij de universiteit.”

Wees terughoudend met het innemen van ideologische posities

Ook als bestuurder wil ze daar het liefst intern het gesprek over voeren - en niet de confrontatie aangaan. “We moeten leren hoe we ons het beste verhouden tot de dingen die in de wereld gebeuren. Ik denk dat het belangrijk is om als universiteit relatief terughoudend te zijn met het innemen van ideologische posities. Want je wilt je kennisfunctie niet alleen nu vervullen, maar ook over tien en over honderd jaar.”

Thema’s als gender, klimaat en diversiteit zijn niet welgevallig

In de Verenigde Staten verordonneert de overheid met welke onderwerpen universiteiten zich wel en niet mogen bezighouden. “Thema’s als gender, klimaat en diversiteit zijn niet welgevallig”, weet Sanders. “Ik heb een lange lijst met woorden gezien die niet meer mogen. Dat is een heel verontrustende manier van het inperken van de vrijheid van wetenschappers. Het wordt je koud om het hart dat dit zomaar kan in een westers land. Dan denk je: kan dat hier ook gebeuren? Er zijn hier ook al mensen in de politiek en in de media die zeggen: nou, nou, wat daar allemaal gebeurt op de universiteit, kan dat niet wat minder?!” Gelukkig heeft het gros van de mensen nog wel vertrouwen in de wetenschap. “Maar de situatie in de VS maakt duidelijk dat we als instituut misschien kwetsbaarder zijn dan we in de gaten hadden.”  

Nutteloze wetenschap

De rectoren kregen deze zomer steun uit onverwachte hoek. In een interview met het Hoger Onderwijs Persbureau pleit demissionair minister Bruins voor minder macht voor onderwijsministers om Amerikaanse toestanden te voorkomen: “In dit politieke klimaat hadden ook zomaar hele faculteiten of vakgroepen wegbezuinigd kunnen worden. Want dat heet dan nutteloze wetenschap.” Maar bij een rechtsstaat hoort 'dat je de wetenschap als robuuste manier van kennis vergaren serieus neemt'. Bruins liet eerder al weten de academische vrijheid wettelijk te willen verankeren.

Net als de rechtsspraak en de journalistiek vormen we een tegenmacht

Sanders is blij met die steun. Maar, zo benadrukt ze, het ontslaat ons niet van de plicht om het verhaal over het belang van universiteiten beter voor het voetlicht te brengen. Dat verhaal gaat wat haar betreft vooral over de rol die universiteiten vervullen in een democratische samenleving. “Net als de rechtsspraak en de journalistiek vormen we een tegenmacht. De universiteit is ervoor gemaakt om kritisch te zijn en alles vrij te onderzoeken, óók de macht en óók de dingen die gebeuren of zijn gebeurd in de samenleving. Daarbij vervullen we, ook in de ogen van bijvoorbeeld bedrijven, steeds meer een morele positie. We vergaren, bewaren en delen kennis en daarmee bewaken we het zoekproces naar de waarheid. Natuurlijk, het maatschappelijke belang van wetenschap is ook dat we vaccins krijgen in coronatijd en dat we allemaal een mobiel hebben. Maar dat we voortdurend zoeken naar nieuwe kennis en naar wat waar is, dat gegeven zelf is maatschappelijk van ontzettend grote waarde. Het is een pijler en een referentiepunt: dat kennis en waarheid relevant zijn en je niet zomaar wat kan roepen.”

Segregatie

Daarom hopen Sanders en collega’s rondom de verkiezingen de politiek duidelijk te maken dat zulke forse bezuinigingen op hoger onderwijs en wetenschap niet verstandig zijn. “Daarmee geef je een verkeerd signaal af naar de samenleving, namelijk dat kennis delen en waarheid zoeken niet relevant zijn en dat die morele positie niet belangrijk is. Dat lijkt me niet het signaal dat we nu in Europa nodig hebben.”

Blaast de universiteit haar eigen belang niet te veel op?

Misschien gaat dit verhaal over tegenmacht en morele positie voor de gemiddelde Nederlander toch te hoog over? En blaast de universiteit haar eigen belang niet te veel op? De timmerman zal denken: zonder mij stonden er geen huizen. Sanders knikt. “Dat is zonder meer waar. Maar alle hulpmiddelen van de timmerman, zoals meet- en tilinstrumenten en computerprogramma’s, zijn allemaal de vrucht van wetenschap. Moeten we dat dan duidelijk maken? Ja, misschien wel.”

Oog houden voor diverse perspectieven 

Ook bepleit ze meer verbinding en samenwerking tussen mbo, hbo en wo. Die samenwerking kan helpen om de segregatie tussen hoog- en laagopgeleiden te verminderen. Want wellicht (“maar dat zouden we eerst moeten onderzoeken”) is dezelfde segregatie debet aan het wantrouwen jegens de wetenschap: het gaat niet over ons. Daarom moeten wetenschappers glashelder zijn over wat ze waarom onderzoeken en hoe ze dat doen. Zelfreflectie en een open blik - vanouds gereedschappen van academici – zijn daarbij wederom essentieel, stelt Sanders. “Als onderzoeker moet je oog houden voor diverse perspectieven en je bewust zijn van hoe je eigen levensbeschouwing en maatschappelijke positie je onderzoeksvragen kunnen kleuren. Die openheid voor diverse perspectieven vind ik juist voor de Radboud Universiteit heel belangrijk. Kennis vergaren kan niet het werk zijn van een klein ons-kent-ons-clubje. Laat dus zoveel mogelijk mensen meepraten en laten we studenten met zoveel mogelijk achtergronden verwelkomen in onze universiteit.”